Ik kijk grimlachend dit nog vroege najaar naar de verschillende, steeds groter wordende corporate schandalen.
Eerst hadden we als warmlopertje de subsidiëring van de fossiele brandstof. Voor zo’n zeven miljard wordt een sector volgens mij geheel onnodig gestimuleerd. Daardoor is geen sprake van een zogeheten level playing field, dus nieuwkomers, dus initiatieven rond duurzame energie, lopen sowieso achter. Maar dat schandaal was nauwelijks wat weggeëbd, is het recent echt mooi geworden met het Volkswagen ‘sjoemelsoftwareschandaal’. Kwam de reputatie te voet, deze is met de snelheid van het licht vertrokken. ‘Made in Germany’ heeft voor jaren een tik met een voorhamer gekregen. Mensen die kwaliteitsmanager zijn, kunnen beter thuis blijven, want meten is in dit geval niet meer weten. Daar is ons wetenschappelijk Stapel-debacle niks bij (en dat dendert al eindeloos door). Hoe begerig, hoe ‘graaierig’ of gewoon hoe amoreel (of immoreel) kan je als raad van bestuur zijn dat je dit toestaat? Het lijkt wel besturen in een soort van vissenkom, een vacuüm waar de rest van de wereld niet meer doordringt. En niet zeggen: ‘Wir haben es nicht gewusst’. Het kan niet waar zijn dat je miljoenen auto’s uitrust met software die niet klopt, dan de signalen dat dit niet goed is negeert, en dat je vervolgens denkt dat je er mee weg kunt komen (wat natuurlijk lange tijd prima gelukt is). Gelukkig worden er nu vragen gesteld in het Europese Parlement, maar dat is dat niet mosterd na de maaltijd?
Een deskundige collega van mij heeft uitgerekend dat de kosten van dit schandaal voor het moment bij elkaar aan ingezakte koerswaarde en claims is opgelopen tot zo’n 80 miljard euro. Maar wie mogelijk denkt dat we er daarmee zijn, zal zich zeker vergissen. Ik zie al een aantal mooie rechtszaken ontstaan (zeker in de VS) rond bijvoorbeeld ‘gezondheidsschade’. Maar ook de dealers zouden wel eens een behoorlijke claim kunnen neerleggen nu wereldwijd de verkoop van auto’s is ingestort of gewoon van de ene op de andere dag is stilgevallen. Nee, dit wordt gewoon een voorlopig niet uitdovend ‘komeetschandaal’, waarvan de staart wel eens heel lang kan zijn. Als ik dat ondeskundig inschat, kan het zomaar dat voor het einde van het jaar de VW-directie voor een totaal aan 150 miljard euro’s aan claims heeft ontvangen. Maar als het twee keer zo veel is, ben ik ook niet verbaasd. Ik vraag me echt af welk bedrijf dergelijke claims aankan. We gaan het zien, maar of VW dit kan overleven is nog maar de vraag. Misschien moeten ze maar stoppen met auto’s bouwen en overstappen op een andere tak van sport, zeg software of energie of desnoods mobiliteit. Hoe je zo’n ‘Wende’ moet maken, kunnen ze mogelijk leren van hun collega’s bij bijvoorbeeld Kodak of Nokia.
Laten we maar heel nuchter zijn. Na politici, bankdirecteuren en nog een hele sleep ander professies wordt het toch al vaak wankele vertrouwen in mega-managers om zeep geholpen. Dachten we misschien nog een klein beetje dat CEO’s wel te vertrouwen waren, daar is nu abrupt en voorlopig een einde aan gekomen; de goede mannen en vrouwen in boardrooms niet te na gesproken. Ook al waren we daar al een beetje aan begonnen, steeds duidelijker wordt dat we als mensen, als burgers weer de controle over de maatschappij en de economie ter hand moeten nemen. Dat vraagt om zelfmaakenergie, om voedseldistributie- en deelnetwerken, om zorgcoöperaties nieuwe stijl, om zelf geprinte kleding en aanpalende autofinanciering in de vorm van kredietunies en crowdfunding. Zeker, veel van die concepten zijn niet nieuw, maar kunnen nu onder druk van de ontwikkelingen op een steeds breder draagvlak rekenen. Mensen zijn niet gek, dus wat er nu gebeurt, heet van nature opschalen. Dat is een goede zaak. Maar dat proces gaat – gelet op de problemen waar we tegen aanlopen – in de maatschappij veel te langzaam. Denk aan de zorg om de zorg, denk aan een snel dramatisch wordende schaarste aan grondstoffen, denk aan de opwarming van de aarde – en dat zijn er dan drie uit een verzameling die deprimerend omvangrijk is. Gelukkig is deze week de dag van de duurzaamheid. Gelukkig krijgt deze dit jaar voor het eerst aandacht op de landelijke televisie. Als we nu gelijk eens doorpakken. Wij, de burgers van de wereld, claimen de 80 miljard bij VW. Dat is een mooi begin voor een burgerduurzaamheidsfonds. Daarnaast spreken we af dat bij elk volgend schandaal het fonds recht heeft op een storting van 100% van de geleden schade. Al dat geld komt ter beschikking om bestaande of nieuwe projecten rond duurzaamheid te realiseren. We bedenken daar een paar simpele aanbestedingsspelregels bij die hoofdzakelijk kunnen functioneren op basis van sociale controle. Gewoon de energie in de samenleving, de competenties van mensen die willen en kunnen z’n gang laten gaan. Zeker, dat zal ook een aantal keren grondig mis gaan: that’s all in the game. Maar zoals het nu gaat, gaat het niet langer. Het is echt tijd voor een andere economie. Een economie van ons. Een Wij-economie.
Jan Jonker is hoogleraar Duurzaam Ondernemen aan de Radboud Universiteit te Nijmegen. Daarnaast bekleedt hij de Pierre de Fermat leerstoel aan de Toulouse Business School in Frankrijk. Zijn werk concentreert zich op drie samenhangende thema’s: de opkomst van de WEconomy, het ontwikkelen van nieuwe businessmodellen en het anders denken over geld ofwel ‘hybride bankieren’. Recent publiceerde hij ‘Nieuwe Business Modellen – Samen Werken aan Waardecreatie’.
Jan Jonker is ook (medeauteur) van o.a. Werken aan de Weconomy en Duurzaam Denken Doen.
