Baas van zelfsturend team.
‘De noten van een klassiek stuk muziek zijn veel minder dwingend dan het lijkt. Er is vrije interpretatie, al moeten de fundamenten wel kloppen. De dirigent is de baas, maar wel een van een zelfsturend team‘, aldus dirigent Jules van Hessen. ‘Wij praten bijna niet’, zegt Jules van Hessen, ook bekend als Maestro Jules. Dirigent van onder meer het Nederlands Theaterorkest, het Philips Symfonie orkest en diverse buitenlandse orkesten. ‘Wij luisteren naar elkaar en er is vrijwel alleen non-verbale communicatie. Die hoboïst weet zelf wel dat hij een noot niet helemaal goed speelde.’ In die zin is dirigeren iets anders dan leiding geven aan een organisatie, maar grosso modo zijn er volgens Van Hessen meer overeenkomsten tussen een dirigent en een leidinggevende dan verschillen. Ja, hij zet de kaders voor de uitvoering van een concert/stuk en hij is de baas. Maar er is zeker vrije invulling. Jules van Hessen geeft een voorbeeld: ‘We waren bezig met het instuderen van een ouverture van Rossini. Dat stuk begon met een lange hobosolo voordat het concert losbarstte. Vooraf had ik die solo in mijn hoofd, maar de hoboïst speelde alles net anders dan ik wilde. Waar hij ademde, wilde ik dat hij doorspeelde, en waar hij doorspeelde wilde ik juist een pauze. Toch heb ik besloten die man zijn stuk te laten spelen zoals hij wilde. Immers, het stond los van de rest van de ouverture. Het raakte het fundament van het stuk niet. Je moet ook mensen zelf de kans geven eigen invulling aan muziek te geven. Op zijn manier gaf de hoboïst meerwaarde aan het stuk, want hij speelde het wel bloedmooi. Ik heb dat boven mijn ego gesteld. Ik vertelde dat verhaal ooit aan een zaal met bouwers. Toen stond een bouwvakker op en zei dat hij zich altijd aan een bestek moest houden en dat er geen vrijheid was. Daarop ontstond een mooie discussie. Anderen zeiden dat ze juist de wasbak tien centimeter lager hadden gehangen omdat het voor oudere mensen was. Als dirigent vind ik mijzelf verantwoordelijk voor de randvoorwaarden. Wat moet er gebeuren om het resultaat beter te krijgen? Dat kan ook door de concertmeester te vragen een stuk voor te laten spelen en zijn technische oplossing aan te laten dragen. In plaats van dat ik mijn zin doorduw.’Emotie
Hoe langer hij dirigeert, hoe vaker Van Hessen het gevoel heeft dat dirigeren van muziek en leidinggeven aan een bedrijf of organisatie niet wezenlijk anders is. ‘Hooguit is muziek emotioneler en romantischer dan pakweg een dop op een fles schroeven.’ Dirigeren is net als leidinggeven in het bedrijfsleven ook wel veranderd, geeft Van Hessen aan. In plaats van het slaafs de dirigent volgen, is een hedendaags orkest veel minder een leerling die de leraar volgt. Van Hessen: ‘Een moderne dirigent is voorwaardescheppend. Ik maak mezelf tijdens repetities steeds vaker overbodig. Je moet glashelder zijn in wat je uiteindelijk wilt, maar niet als een autist vertellen: zo moet het!’
Als hij lezingen geeft over de parallellen tussen leidinggeven en dirigeren, wijst Van Hessen vaak op de non-verbale communicatie in een orkest. ‘Zeker als je bijna niet praat, zoals wij in muziek doen, blijkt pas hoe sterk non-verbale communicatie is.’ Met een oogopslag kan Van Hessen een muzikant corrigeren. ‘Tijdens mijn lezingen put ik altijd uit een arsenaal videoclips van dirigenten en hoe zij acteren. Dan laat ik zien wat een dirigent goed doet en wat niet. Het is fascinerend om te zien hoe snel een groep leken pakweg een fenomeen als Leonard Bernstein corrigeert in wat hij niet goed doet. Ik laat in die lezingen niet alleen zien hoe dirigeren werkt, maar vertel ook hoe het gehele proces rondom een orkest eruit ziet. Ook dan blijkt dat dat niet wezenlijk anders is dan een gewoon bedrijf.’
