In films zien we leiders vrijwel uitsluitend in de rol van ‘held’ die altijd het beste van zichzelf laat zien, anderen inspireert tot ongekende hoogte en er is geen opdracht te hoog gegrepen. Ook mensen die zichzelf erg goed vinden willen dit beeld nogal eens oproepen. We weten dat dit niet realistisch is. Spreek met de mensen aan wie leiding gegeven wordt, en je hoort een heel ander verhaal. De waarheid zal dus ergens in het midden liggen. Van leiders wordt hoe dan ook veel gevraagd. Waar het uiteindelijk om gaat is dat je, als leider, weet wie je in essentie bent, zicht hebt op je schaduwkant, en dat je het beste uit jezelf en je team weet te halen. Dat vraagt erom dat je inzicht in je kwaliteiten hebt, je drijfveren, je voorkeursgedrag en in welke omgeving je het best tot je recht komt.
Je kwaliteiten hebben tegelijkertijd ook een keerzijde, de schaduwkant van je gedrag. We hebben het dan over die dingen waar je niet zo goed in bent, of wat minder goed bij je past. Je valkuilen, allergieën, uitdagingen en angsten. Het hoort bij leiderschap om ook deze kanten van jezelf serieus te nemen. Je moet weten wanneer je hulp nodig hebt, of wanneer je beter iets aan anderen over kunt laten. Het is bepaald niet makkelijk die keerzijde of schaduwkant te erkennen. Dat vraagt om zelfreflectie, openstaan voor feedback en de acceptatie dat je niet perfect bent, wat overigens ook niet per se hoeft.
Omdat mensen die zichzelf niet kennen ingesloten raken in disfunctionele gedragspatronen, is zelfkennis de eerste stap naar emotionele intelligentie en effectief leiderschap
Manfred Kets de Vries
Deze column gaat over de keerzijde van je kwaliteiten, je ego en imperfectie en hoe je daar mee om dient te gaan.
Carl Gustav Jung
In de Jungiaanse psychologie noemen we de persoonlijkheid als geheel de psyche. Alle gedachten, gevoelens en gedragingen, bewust dan wel onbewust, maken daar deel van uit. Belangrijke delen van de psyche zijn de persona en schaduw. De persona (Grieks voor masker) is iemands buitenkant, het beeld dat iemand laat zien aan de buitenwereld. Het is het gedrag wat we willen laten zien wanneer we bewust in interactie zijn met anderen en met onze omgeving.
De schaduw is een deel van het onbewuste dat bestaat uit verdrongen zwakheden, tekortkomingen en instincten. Dat hoeven niet alleen negatieve aspecten te zijn, er kunnen ook positieve aspecten tussen zitten die je zelf als ongewenst bent gaan zien.
Zelfontwikkeling, volgens Jung, is in contact treden met je schaduw en uit te vinden wat daar zoal leeft en schuilgaat. Je schaduwkant is niet los te zien van je leiderschap.
Zoek je schaduwkant
De kernkwadranten van Ofman (boek: Bezieling en kwaliteit in organisaties) bieden een prima manier om je schaduwkanten voor jezelf in beeld te brengen. Het geeft zicht op wat je (weer) kunt ontwikkelen en op je uitdagingen die je een beetje bent kwijtgeraakt in de ontwikkeling naar wie je bent geworden.
Een korte uitleg van het kernkwadrant. Een kernkwaliteit is een specifieke, sterke kwaliteit waarover iemand beschikt die typerend is voor de persoon. Die eigenschappen waar je onmiddellijk aan denkt wanneer je betreffend persoon in gedachten neemt, en die hem of haar uniek maakt. Het zijn in de regel kwaliteiten die niet aan te leren zijn, ze behoren tot de kern van de persoon. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld vaardigheden. Je kunt kernkwaliteiten echter wel ontwikkelen en het kernkwadrant kan je daarbij helpen.
Iedere kwaliteit heeft een schaduwkant. Omstandigheden kunnen ervoor zorgen dat je doorschiet in een bepaalde kwaliteit, dat word je valkuil genoemd. Iemand met de kernkwaliteit daadkracht wordt als drammerig gezien wanneer hij hierin doorschiet.
De uitdaging bij het ontwikkelen van een kernkwaliteit is om de positief tegenovergestelde kwaliteit te herkennen en bij te schaven. Het positief tegenovergestelde van daadkracht is bijvoorbeeld geduld.
Alles waaraan je je bij anderen ergert, geeft je meer inzicht in jezelf
Carl Gustav Jung
Een kernkwaliteit is niet alleen bepalend voor het gebied waarop een persoon zich nog kan ontwikkelen. Het laat ook zien waar potentiële conflicten met de omgeving kunnen ontstaan. Een allergie is een bepaalde eigenschap die iemand, met een specifieke kernkwaliteit, als lastig kan ervaren. Iemand die over daadkracht beschikt, kan bijvoorbeeld moeilijk omgaan met iemand die passief is.
Wat te doen
Het is de moeite waard je schaduwzijdes te onderzoeken. Dat onderzoeken doe je bij voorkeur op rustige momenten. Zoek er bijvoorbeeld de natuur voor op. Het is namelijk van belang je te realiseren dat onze hersenen in geval van spanning of druk het ‘reflectieve zelf’ tijdelijk uitschakelen of omzeilen. Onze biologische reacties (vechten, vluchten of bevriezen) worden dan geactiveerd en dan is het een stuk lastiger om situaties rationeel te doorgronden.
Het ego
Het ego gaat over het menselijk verlangen om iets te betekenen, ergens aan bij te dragen, er te mogen zijn. Leiders hebben een goed ontwikkeld en uitgebalanceerd ego nodig. Er zijn twee manieren waarop het ego ons in de weg kan zitten.
De eerste is zelfoverschatting. Mensen die zichzelf overschatten gedragen zich alsof ze de enigen zijn die er toe doen om hun gebrek aan eigenwaarde te compenseren. Ze overcompenseren omdat ze ontevreden zijn met zichzelf en proberen alles en iedereen om zich heen te controleren. Wat ben ik toch goed. Leiderschap gaat over mijzelf en niet over de
mensen aan wie ik leiding geef. Wanneer je jezelf het belangrijkst vindt als leider dan krijg je een vervormd beeld van je belangrijkheid. Je ziet jezelf als het centrum van het universum. Het menselijk ego weerhoud je er dan van om dienend leider te worden.
De tweede is zelfonderschatting of angst. Deze leider heeft een te lage dunk van zichzelf en is bang. Leiders die door zelfonderschatting of angst gedreven worden voeren vaak niets uit, ze verstoppen zich. Deze leider hecht veel waarde aan de ideeën van anderen, vooral aan die van hun leidinggevenden. Onder druk wenden ze zich tot degenen die de meeste macht hebben.
In beide gevallen kost het leiders moeite om vrede met zichzelf te hebben en is er sprake van gebrek aan zelfvertrouwen. Dat gebrek aan zelfvertrouwen komt voort uit een gebrek aan eigenwaarde.
Wat te doen
Als leidinggevende krijg je 100% zeker te maken met je ego en de doorschieters daarin. Het is dus de kunst te blijven zoeken naar een gezond en gebalanceerd ego, bijvoorbeeld door alert te zijn op het vervullen van je eigen behoeften en de ruimte voor anderen om dat ook te doen. Door niet teveel aan jezelf te denken, maar ook niet te weinig. Door gelijkwaardigheid als uitgangspunt te nemen. Door te onderzoeken waarom al dit soort dingen lastig voor je zijn.
Durf imperfect te zijn
Goed kunnen omgaan met je schaduwkanten, valkuilen en ego vraagt om het accepteren van je imperfectie en het loslaten van het streven om perfect te zijn. Ik gun het een ieder met een glimlach naar de eigen imperfectie te kijken. Hoewel het streven naar perfectie in eerste aanleg een nobel en wenselijk streven lijkt, is het uiteindelijk een ineffectieve en vooral uitputtende manier van leven. Met perfectionisme ben je nooit op je best, hoe bewonderenswaardig het ook mag lijken. Het zorgt voor verbetenheid, verkramping en burn-out. Perfectionisme vloeit voort uit de angst dat je niet goed genoeg bent. En juist die angst houd je gevangen en daarom ben je niet op je best. Je durft het immers niet!
Goed leiderschap zorgt voor goede resultaten. In een serie ‘aspecten van leiderschap’ wordt leiderschap vanuit verschillende invalshoeken belicht. Inspiratie voor deze serie haalde ik o.a. uit het boek ‘Leiderschap voor de programmamanager.’ Dit is deel 11 van 12.
Lees de voorgaande delen:
- Deel 10 over Vitaliteit
- Deel 9 over Weerstand
- Deel 8 over Ontwikkelen
- Deel 7 over Vertrouwen
- Deel 6 over Eigenaarschap
- Deel 5 over Macht en gezag
- Deel 4 over Context
- Deel 3 over Identiteit
- Deel 2 over Dienen
- Deel 1 over Visie
Door: Rijk Binnekamp
Rijk Binnekamp is zo’n 20 jaar actief geweest op gebied van training, coaching en leiderschapsontwikkeling, heeft nog immer een bovengemiddelde interesse in leiderschap en alle aspecten die daar mee samenhangen. Zijn ideeën en gedachten vertrouwt hij regelmatig toe aan papier.
Laatste update: 16 may 2022