De begrippen ethiek, moraal, immoreel en amoreel, ze worden vaak gebruikt, maar wat hebben ze met elkaar te maken? En wat betekenen ze? We beginnen bij ethiek. In tegenstelling tot moraal schrijft ethiek niet voor. Vanuit de ethiek kijken we naar de alledaagse moraal en proberen die te verhelderen. Daarmee komen ook twee zeer verschillende ontkenningen in beeld: immoreel en amoreel.
Ethisch en moraal
In formele termen gesteld: ethiek is de wetenschappelijke studie van moreel gedrag en van de normatieve argumentatie die wordt gebruikt om moreel gedrag te onderbouwen of te bekritiseren. Ethiek is dus niet de actie van de alledaagse praktijk, maar de systematische reflectie daarop. Ethiek koppelt dus direct aan moraal.
Ethiek is de systematische en kritische reflectie op morele waarden en normen die in een praktijk werkzaam zijn of zouden moeten zijn.
Die reflectie op morele waarden en normen start met het stellen van een drietal kritische vragen:
Ethiek als kritische reflectie
- Welke morele waarden en normen zijn actief in deze praktijk?
- Welke zijn niet actief maar horen eigenlijk wel bij deze praktijk?
- Waarom zijn zij niet geactiveerd?
Ethiek gaat in op de argumenten die door de betrokkenen bij een praktijk worden gegeven en verkent de mogelijkheid alternatieven te formuleren en te realiseren. Ethiek neemt afstand of abstraheert van de praktijk, maar kan zonder die praktijk niet bestaan.
Ethiek en moraal staan dus in voortdurende wisselwerking met elkaar. Vanuit de ethiek evalueren we een praktijk, maar we leren er tegelijk ook weer van:
Theorieën over moreel gedrag
Binnen de ethiek bestaan uiteenlopende theorieën over moreel gedrag; ze vallen onder vier perspectieven:
- Beginselen
- Gevolgen
- Deugden
- Processen.
Ethiek als kritische reflectie op een praktijkmoraal is ook waardegebonden. De evaluatie van het morele gehalte van die praktijk is in ieder geval gedeeltelijk gebaseerd op waarden die de ethicus onderschrijft.
Zij die ethiek bedrijven hebben ook zo hun overtuigingen en voorkeuren. Professioneel gezien zou hun inzicht echter meer moeten zijn dan zo maar een mening.
Ethische experts
Van ethici mag je verwachten dat zij, zolang dat zinnig is, proberen hun oordeel op te schorten en sceptisch te blijven ten opzichte van al te snelle conclusies. Zij nemen kritische distantie van de alledaagse praktijk en ook van hun eigen voorkeuren en afwijkingen. Zij zijn zich bewust van de valkuilen in het vak, overeenkomstig het inzicht van Werner Heisenberg (1969): ‘Een vakman is iemand die enige van de grootste fouten op zijn vakgebied kent en die erin slaagt ze te vermijden.’ Juist dan kunnen de vooronderstellingen en vanzelfsprekendheden van de alledaagse moraal gedegen ter discussie worden gesteld. Natuurlijk is de één daar beter in dan de ander, dat is persoonsgebonden. Het betekent wel dat een professionele ethicus niet alleen moet beschikken over vakkennis en analytische vaardigheden maar ook over zelfkennis, en over communicatieve en onderwijskundige vaardigheden.Betekenissen van moreel
Als bijvoeglijk naamwoord wordt naast ‘ethisch’ ook ‘moreel’ gebruikt, zoals Engelssprekenden moral gebruiken. Je kunt dus een ethische of morele analyse maken van een specifieke praktijkmoraal.
Moreel wordt in twee betekenissen gebruikt :
- Een ander woord voor ‘juiste handeling’ en dan staat het tegenover immoreel.
- Een ander woord voor ‘behorend tot de ethiek’ en dan staat het tegenover amoreel.
Dat vraagt om een nadere uitwerking van beide ontkenningen: immoreel en amoreel.
Immoreel: wat is het?
We noemen een handeling immoreel als deze verricht wordt terwijl er sterke morele redenen zijn om dit juist niet te doen. Immoreel heeft twee domeinen van betekenis.
In strijd met goede zeden: immoreel
In het eerste domein is immoreel ‘het in strijd zijn met de goede zeden’, gericht op lichamelijk vertoon en seksueel gedrag. Termen die daarvoor in de alledaagse praktijk gebruikt worden zijn: obsceen, zedeloos, schunnig, vies, vunzig. Dit domein is krimpend.
De laatste 200 jaar is er in de lectuur en literatuur, en vooral in de fotografie, video en film, een panorama van naakte lichamen en (deviant) seksueel gedrag in beeld gebracht. De grens van wel of niet obsceen is zeer verschoven, mede door het massale aanbod van soft- tot hardporno op internet. Dit domein van immoreel blijft wel conjunctuurgevoelig: over een aantal jaren kunnen ‘de goede zeden’ als domein weer uitdijen.
In strijd zijn met moreel verantwoord gedrag in directe relatie tot anderen
In het tweede domein is immoreel ‘het in strijd zijn met moreel verantwoord gedrag in directe relatie tot anderen’. In de alledaagse praktijk worden hier termen gebruikt als schurftig, schofterig, horkerig en hufterig. Dit domein is minder conjunctuurgevoelig.
We zien zulk moreel verwerpelijk gedrag in geobsedeerde vormen van verzorging, bijvoorbeeld bij het vetmesten van eigen partners of kinderen uit ‘liefde en zorg’ totdat ze zo immobiel zijn dat ze het huis niet meer uit kunnen. En we zien zulk gedrag bij monomane bestuurders die hun juridisch veilig gestelde bonussen toucheren terwijl er moreel juist een wanprestatie is geleverd.
We zien het ook in breder verband, bijvoorbeeld in de zoektocht naar de grenzen van een zinvol leven, zoals ondernomen door Michel in het boek van André Gide. Had Michel als intellectueel nog moeite om de moraal van zich af te werpen, voor Alex is dit geen enkel probleem, want hij gebruikt geweld achteloos. Dit werd door Stanley Kubrick provocerend in beeld gebracht.
Amoreel: wat is het?
We noemen een handeling amoreel indien er geen morele waarden en normen in het spel zijn. Dit is vaak het geval in het genieten van de natuur of van beeldende kunst en muziek. Soms ook in film en literatuur als er op subtiele wijze wordt gebalanceerd tussen immoreel en amoreel.
Het verzet tegen een te sterke morele invalshoek op alle onderdelen van het leven krijgt in de tweede helft van de negentiende eeuw vorm in de literatuur en de beeldende kunst. Het wordt wel estheticisme genoemd: intensief leven op zoek naar schoonheid, op grote afstand van moraliteit.
Walter Pater (1868) kan beschouwd worden als de grondlegger als het gaat om essays. Oscar Wilde (1891) is de belangrijkste woordvoerder als het gaat om romans en om publieke uitspraken: ‘There is no such thing as a moral or an immoral book: books are well written or badly written. That is all.’ Het estheticisme komt pas echt tot leven in de beeldende kunst bij de Engelse Prerafaëlieten. Rossetti en Millais waren de eersten rond 1855, maar Burne-Jones en Waterhouse werden niet minder bekend rond 1880.
Samenvattend: Ethiek, immoreel en amoreel
- Ethiek is de systematische en kritische reflectie op moraal: het evalueert de praktijkmoraal maar leert daar ook van.
- Moreel is een bijvoeglijk naamwoord van ethiek en brengt de termen immoreel en amoreel in beeld.
- We noemen een handeling immoreel als er sterke morele redenen zijn om die niet te verrichten, bijvoorbeeld het bewust leren liegen of het gebruiken van achteloos geweld.
- We noemen een handeling amoreel als er geen morele waarden of normen in het spel zijn, bijvoorbeeld het genieten van de zon en de wind, van beeldende kunst, of van muziek.
Bron: Professionele ethiek
Door: Rob van Es
