Ethiek gaat niet over feitelijkheden, gaat niet over hoe de werkelijkheid in elkaar zit (zoals bijna alle andere vakgebieden). Ethiek probeert handreikingen te bieden voor wat een persoon zou moeten willen, zijn of doen. Anders gezegd: ethiek is normatief, geeft richtlijnen voor wat wenselijk is om te doen.
In de casus is de vraag of de treasurer feitelijk fraudeert geen onderzoeksobject van de ethiek. Maar de vraag ‘wat zou ik moeten doen?’ waarmee de assistent-controller wordt geconfronteerd raakt het hart van waar het bij ethiek om gaat.
Twee manieren om ethiek te begrijpen
Ethiek kan op twee manieren worden begrepen. In de eerste, smalle betekenis – tevens de meest toegepaste – gaat ethiek over hoe je behoort te handelen. Ethiek gaat dan over hoe we als mensen met elkaar behoren om te gaan. Centraal staat daarbij het streven om rekening te houden met de belangen van anderen – dus niet alleen met je eigen belang.
Daarnaast bestaat er een bredere interpretatie, waarbij de vraag is wat voor soort mens je wilt zijn. Centraal staat het streven naar een goed en succesvol leven. In de eerste smalle betekenis wordt gesproken over wat het juiste is om te doen. In de brede betekenis wordt eerder de vraag gesteld wat het goede is om te doen.
Een casus: wat is ethiek?
Stel, je bent assistent-controller bij een grote woningcorporatie. De treasurer van deze corporatie koopt al enkele jaren voor grote bedragen (miljarden euro’s) aan rentederivaten. Het kopen van deze renteswaps, bedoeld om het risico op renteverhogingen op te vangen, loopt via een tussenpartij, derivatenhandelaar X. Jij komt er als assistent-controller toevallig achter dat de treasurer meerdere keren grote bedragen betaald heeft gekregen van tussenpersoon X. Je verdenkt de treasurer ervan dat deze samenspant met de tussenhandelaar en dat zij onderling de provisie verdelen die de tussenhandelaar verdient. Je vraagt je af: moet ik dit melden aan de algemeen directeur? Je overlegt met je direct leidinggevende: wat te doen? Zij adviseert: niets doen. Je hebt weliswaar een aanwijzing dat er iets mis is, maar geen hard bewijs. Daarnaast weet je niet of de algemeen directeur hier zelf op een of ander manier bij betrokken is. Daarbij, geeft ze aan, weet je hoe het met klokkenluiders afloopt. Je hebt ook een belangrijke verplichting naar je gezin, dus laat het rusten. En verder geeft ze aan: ik houd het verder wel in de gaten. Jij blijft achter met de vraag: wat zou ik moeten doen?
Ethiek, moraal en moraliteit
De termen ethiek en moraal worden vaak door elkaar gebruikt, net als de termen ethisch en moreel. Als we precies zijn, dan zijn ethiek en moraal verschillende zaken. Bij moraal gaat het om een verzameling van morele waarden die door een individu, gemeenschap, groep of organisatie als een belangrijke richtlijn wordt beschouwd voor het eigen handelen.
Ethiek is de studie van de moraal. De ethiek bestudeert de moraal en kijkt naar de rechtvaardiging van morele regels. Als derde term wordt ook het woord moraliteit regelmatig gehanteerd. De betekenis van deze term is niet eenduidig; verschillende auteurs denken hier anders over.
Twee kernvragen
In de ethiek staan twee vragen centraal. De eerste is: hoe kun je het onderscheid maken tussen ‘wat is goed’ en ‘wat is slecht’? Op grond van welk criterium kun je vaststellen of een bepaalde handeling goed of slecht is? Of anders gezegd: waarom is een handeling slecht – op grond van welke argumenten? Dus wat is de morele norm? Enkele praktische voorbeelden ter illustratie, waarbij niet bij voorbaat evident is wat die norm is.
- Zijn er morele bezwaren om vlees te eten?
- Kan in tijden van oorlog het doden van een ander acceptabel zijn?
- Is het voor de assistent-controller uit de casus, moreel acceptabel om niets te doen?
De tweede vraag is: waarom zou een mens zich moreel goed moeten of willen gedragen? Welke motieven liggen ten grondslag aan moreel goed gedrag?
In de loop van de afgelopen 25 eeuwen hebben vele filosofen zich met deze vragen beziggehouden. Het verwonderlijke is dat op geen van beide vragen een eenduidig antwoord is bedacht. Wel zijn er vele verschillende antwoorden, verschillende theorieën ontwikkeld. Maar er is, tot op de dag van vandaag, geen overeenstemming tussen de verschillende antwoorden die bedacht zijn.
Bron: Ethiek voor financieel professionals
Door: Gerard Verstegen, Aloy Soppe
