Werken met mensen met een min of meer vergelijkbaar uiterlijk, dezelfde levensstijl, overeenkomende normen en waarden, dezelfde manier van denken en problemen oplossen, voelt veilig en comfortabel. Soort zoekt soort. We hoeven ons niet in te spannen om de ander te snappen, want het gedrag van anderen kun je al een beetje voorspellen op basis van wat je kent en herkent. Je deelt dezelfde opvattingen over hoe het hoort. Daarmee vermijd je gênante situaties en inschattingsrisico’s. De vraag die zich dan aandient, is of mensen nu eenmaal zo gebakken zijn dat we niet vreedzaam met vreemden kunnen samenleven en dat we wat dat betreft reddeloos verloren zijn. Of praten we hier over aangeleerd gedrag, wat betekent dat we het kunnen veranderen. Als we willen.
De mensentuin
Het was nog maar een eeuw geleden een heel gewoon en populair tijdverdrijf: met de familie naar de mensentuin, om je te vergapen aan de wilden. Mensen vanuit de hele wereld werden tentoongesteld, zodat je kon zien hoe ze eruitzagen en kon leren over hoe ze leefden. Zo is op de zwart-witfoto uit 1905 te zien hoe op de expositie in Luik van een dorp uit Senegal moeders en kinderen samen baden in de voor de gelegenheid aangelegde vijver. Het is bijna niet meer voor te stellen, maar de hottentottententententoonstellingen … ze waren er echt! En op een bepaalde manier zijn ze er nog steeds. Alleen reizen wij nu af naar mensen in hun natuurlijke habitat om nog een glimp van de traditionele levensstijl van de Himba in Namibië of de Padaung, beter bekend als Longneck, in Thailand te ervaren en in selfies vast te leggen. In dit reizen gaan sommigen van ons de ander nog steeds redden of helpen, of hopen we op contact met het romantische beeld van ‘natuurvolken die nog in contact staan met Moeder Aarde en ondanks dat ze niets bezitten toch zo gelukkig zijn.’ Aan beide typen reizen heb ik mij schuldig gemaakt. Dat geef ik onmiddellijk toe. Maar altijd zoek ik naar een manier om elkaar, ondanks de context, werkelijk te ontmoeten in totale gelijkwaardigheid. Dat vraagt wat van beide en alle kanten. Niet altijd makkelijk, wel noodzakelijk om samen mensen te kunnen zijn.
Witte onschuld
Mensen wakker schudden met het volledige verhaal roept vaak boosheid, ongeloof, vijandigheid en agressie op. Het is wat Gloria Wekker het doorbreken van ‘de witte onschuld’ noemt. Zij betoogt in haar gelijknamige boek dat witheid als ‘zó gewoon, normaal en zó ontdaan van specifieke eigenschappen’ is, dat het kleurloos is geworden. Alsof wit-zijn zo’n natuurlijke en onzichtbare categorie is, dat het daarom niet van belang is. Etniciteit gaat ook altijd over mensen met kleur, en nooit over witte Nederlanders. In deze ‘kleurenblinde’ benadering lijkt het alsof we in Nederland in een samenleving vrij van racisme zouden leven. Terwijl, zoals Wekker het zegt: ‘Gekleurde mensen zullen altijd allochtoon blijven, de officiële en zogenaamd onschuldige term voor “degenen die van elders kwamen”, waardoor gekleurde mensen eindeloze generaties lang worden geracialiseerd en nooit tot het Nederlandse volk zullen gaan behoren. De tegenhanger van “allochtonen” is “autochtonen”, “degenen die van hier zijn”, wat – zoals iedereen weet – slaat op witte mensen.’ De woorden ‘allochtoon’ en ‘autochtoon’ zijn in 2016 officieel vervangen door de termen ‘inwoners met een migrantenachtergrond’ en ‘inwoners met een Nederlandse achtergrond’, maar de denkbeelden in het dagelijkse denken en handelen zijn nog niet vervangen. Velen van ons vinden dat dit denken vanuit ongelijkheid vooral voor ánderen geldt. Zelf discrimineren we immers niet. We hebben buitenlandse vrienden, eten wereldse gerechten, hebben op vakantie nog zo’n leuk contact gehad met locals, zijn nieuwsgierig, lezen boeken (waarvan akte). We denken vaak dat het ons niet uitmaakt hoe mensen eruitzien of van welk geslacht ze zijn. We zeggen bijvoorbeeld dat we echt alleen maar de juiste persoon voor de baan zoeken en dat het niet uitmaakt welke huidskleur hij heeft of van welk geslacht hij is, waar zijn seksuele voorkeur ligt, wat hij in zijn vrije tijd doet of hoe oud hij is. In het beste geval zeggen we ‘hij of zij’. We denken ook oprecht dat we dat menen. De kans is echter niet alleen groot dat al jouw vrienden hier ook zo over denken en dat je dus tóch soort zoekt soort hebt gedaan – vrijgevochten zoekt vrijgevochten – maar, nog veel verontrustender, dat jouw vrije gedachten over jezelf eigenlijk helemaal niet kloppen.White fragility
Wanneer je je in dit onderwerp verdiept, duikt de term white fragility regelmatig op. Hij werd in 2011 voor het eerst gebruikt door Robin DiAngelo, professor Multiculturele educatie in Amerika, met twintig jaar ervaring in het geven van diversiteitstrainingen. White fragility wordt gebruikt om de zwaar verdedigende houding van witte mensen te beschrijven wanneerhun ideeën over ras en racisme worden uitgedaagd, in het bijzonder wanneer zij zich voelen aangesproken op witte overheersing en privileges. Of zoals Gloria Wekker zegt: wanneer ze wakker worden geschud uit hun witte onschuld. DiAngelo betoogt dat witte mensen heel slecht zijn in gesprekken voeren over racisme. Zodra de term valt, voelen ze zich persoonlijk aangevallen, benadrukken ze dat ze iedereen juist gelijk behandelen, dat ze ‘kleurenblind’ zijn, dat het hen niet uitmaakt of iemand ‘rood, zwart, wit, geel of pimpelpaars met gele stippen is’. Ze leggen uit dat ze zwarte vrienden hebben, en actie hebben gevoerd voor gelijke rechten. Ze schreeuwen, worden boos of gaan huilen om het onrecht. In het laatste wordt wel gesproken van ‘witte tranen’, het gaat daarbij om de gevoelens van de witte mensen met betrekking tot racisme.
Lees ook:
Diversiteit en inclusie. Waarom? Daarom!
Onbewuste verdediging
Volgens DiAngelo kunnen de sterke negatieve gevoelens rond termen als racisme en discriminatie een onbewuste verdediging zijn om deze problemen niet echt onder ogen te zien, laat staan om ze structureel op te lossen. Ik hoop niet dat dit voor mij persoonlijk geldt, maar herken het soms wel in organisaties en het maatschappelijke debat. En indien de discussie wel wordt gevoerd, zie ik dat die vaak wordt vertroebeld door een morele strijd over wie er blind is en wie niet, wie het onrecht eerder zag, wie meer stress aankan, het moeilijker heeft, meer heeft geleden, een beter mens is. Degenen die de ogen van de ander willen openen, of het nu gaat om racisme, het veranderende klimaat of het verkeerde toekomstbeleid, worden door de meerderheidsgroep als vervelende betweters ervaren. Een lastige dynamiek die we met z’n allen moeten doorbreken om tot meer inclusie te komen. De verdedigingsmechanismen die in werking treden wanneer je ogen worden geopend voor iets dat je tot die tijd niet wist, voor achterstelling en uitsluiting waar je blijkbaar onbewust aan mee hebt gedaan, zijn menselijk en normaal. Natuurlijk hebben deze gevoelens ruimte nodig. En tegelijkertijd is het voor de groep die zich eindelijk uitspreekt over wat hen vaak al jaren, en soms generaties parten speelt, bloedirritant dat de dominante groep het hele gesprek naar zich toetrekt. Dat die groep gaat praten, huilen en verklaren in plaats van luisteren en vragen stellen. De meest voorkomende reactie is: ‘ja, maar ik heb het ook niet makkelijk gehad.’Elkaars onvermogen
Voor je het weet, zit je met elkaar gevangen in een giftige dynamiek van gevoelens en verwijten rondom slachtoffers, daders, helpers en aanklagers. De kunst is om ieders emoties in zo’n moment van openheid te erkennen en herkennen. Om de pijn van de minderheid niet weg te poetsen en deze er in volle hevigheid te laten zijn. En om ook het verdriet van de meerderheid er te laten zijn, zonder dat deze de minderheid overschaduwt. Om elkaars onvermogen te erkennen en samen te zoeken naar nieuwe manieren. Hoe rommelig dat ook zal gaan. De jamcirkel die ik verderop in dit hoofdstuk beschrijf, helpt mij om hiermee om te gaan.
Ik denk wel eens: misschien moeten we het vooral hebben over human fragility in plaats van white fragility, als het gaat over ervaringen met in- en uitsluiting. Het is immers onze gezamenlijke, menselijke kwetsbaarheid, ons ongemak rond onrecht en privileges dat ons in de weg zit. En dan weer schaam ik me voor deze gedachte, omdat ik me dan afvraag of deze herformulering het echte probleem versluiert. Alsof ik door mijn witte onschuld en mijn eigen white fragility niet echt kan zien en voelen wat er aan de hand is. Ik weet het niet. Maar manieren vinden om dit gesprek in alle openheid te voeren is enorm belangrijk, want de ongelijkheid is er en staat inclusie in de weg. Overigens niet alleen op het gebied van huidskleur, maar op elk aspect dat anders is dan de mainstream. Door onder ogen te zien wat er speelt,kunnen we er anders mee omgaan. Dat gaat niet vanzelf. We hebben daar onze empathie en wilskracht voor nodig, maar ook onze hersenen. En die laatste werken niet altijd mee.
Bron: Jam Cultures, dat op de longlist voor de verkiezing van Managementboek van het Jaar staat.
Door: Jitske Kramer
