‘Leiderschap in crisistijd betekent lef tonen en het grote mes doelgericht hanteren, als de situatie daarom vraagt. Bedenk niet alleen zelf, maar ook met de betrokkenen wanneer en hoe je het best kunt snijden’, schrijft Gabriël Anthonio in zijn boek Het Zwitsers zakmes van de leider. Hij licht dat toe aan de hand van een voorbeeld uit zijn eigen praktijk als bestuurder bij Verslavingszorg Noord-Nederland.
Je zet het grote mes in als je te maken hebt met een complex probleem dat een grote groep raakt. Woorden alleen zijn niet genoeg. Er moet iets zichtbaar veranderen, zodat je een omslag bereikt in denken en gedrag, en er een nieuwe orde ontstaat.
Snijden met het grote mes betekent een duidelijke lijn, een visie neerzetten en in het verlengde daarvan duidelijke keuzes maken. Het gebruik van het grote mes is voor iedereen zichtbaar. Handel daarom met overtuiging, rustig en trefzeker. Wees helder in je communicatie. Als je er na overleg en beraad uit bent, zeg dan: ‘Zo gaan we het doen!’ Woorden als ‘proberen’ en ‘misschien’ passen niet bij het gebruik van dit instrument. Ze verzwakken je boodschap en laten ruimte voor twijfel. Anders gezegd: met het grote mes moet je niet gaan wiebelen.
Een stevige ingreep vraagt om verantwoordelijkheid nemen. Maar het betekent niet dat je zelf voor de troepen uit moet lopen of in je eentje anderen de weg moet wijzen. Leiderschap met impact gaat over daadkrachtig én tegelijk kwetsbaar durven zijn. Samenwerking is daar onlosmakelijk mee verbonden. Blijvende veranderingen bewerkstellig je immers nooit alleen.
Waar moet je bij het gebruik op letten?
De valkuil bij het grote mes is dat je het te snel of te gemakkelijk gaat hanteren. Je eigen emoties, zoals ongeduld om snel van het probleem af te willen zijn of de angst dat zonder snel ingrijpen de situatie erger wordt, spelen hierbij vaak een rol. Laat je je daardoor leiden, dan verwordt het mes tot de spreekwoordelijke botte bijl. Houd daarom steeds voor ogen dat je na het snijden niet meer terug kunt. Eenmaal verkeerd gesneden betekent dat je met de brokken zit; eenmaal stuk blijft vaak stuk. De kunst is om precies genoeg kracht te zetten om voor elkaar te krijgen wat je wilt. Voldoende in beweging brengen om verandering te bewerkstelligen, zonder dat je mensen of situaties onnodig beschadigt. Waak ervoor dat er een angstcultuur ontstaat of dat veranderen een doel op zich wordt.
Voorbeeld: de inzet van het grote mes – gedwongen ontslagen
In januari 2015 begon ik als nieuwe bestuurder bij Verslavingszorg Noord Nederland (VNN). Deze zorgorganisatie verkeerde op dat moment in zwaar weer. Voor 2015 werd een financieel tekort verwacht van 3 à 4 miljoen euro op een omzet van 60 miljoen.
Toen ik startte, lag er een stevig reorganisatieplan klaar. Onderdeel daarvan was het beoogde ontslag van 130 van de 1000 medewerkers. Begrijpelijk dus dat het personeel zich roerde. Een groep koplopers van het verzet tegen de plannen zocht de media op. De stress nam toe en de crisis was compleet.
Ik had tijd nodig om te observeren wat er speelde en – samen met anderen – na te denken over de beste oplossing. Kortom, tijd om het zakmes in mijn handpalm te leggen en de verschillende functies en mogelijkheden langs te lopen
Mijn eerste besluit was om de bestaande reorganisatieplannen in de koelkast te zetten. Ik had tijd nodig om te observeren wat er speelde en – samen met anderen – na te denken over de beste oplossing. Kortom, tijd om het zakmes in mijn handpalm te leggen en de verschillende functies en mogelijkheden langs te lopen.
De raad van toezicht gaf mij twee maanden bedenktijd. Intussen liep het financiële risico met circa 30.000 euro per week op. Onze financier, een van de banken, stelde ons onder extra toezicht. Daar kwam bij dat de ontslagwet per 1 mei van dat jaar strenger zou worden, met mogelijk nog hogere kosten tot gevolg. De in- en externe druk om snel stevige maatregelen te nemen, was groot.
De medewerkers waren opgelucht dat ik had besloten een pauze in te lassen, maar hun onzekerheid bleef. Was dit slechts uitstel van executie? Er ontstonden allerlei protesten. Het managementteam zat klem tussen de belanghebbenden. Allerlei groepen en individuen probeerden mij ervan te overtuigen dat ik snel en hard moest ingrijpen. Maar ik liet me niet opjagen.
Ik besloot de koplopers van het verzet te vragen of ze mijn adviseurs wilden worden. Daar stemden ze mee in. In plaats van tegenover elkaar, stonden we nu ineens naast elkaar. Binnenskamers lieten sommige managers zich intussen negatief uit over mijn aanpak. Ze vroegen zich af of ik niet het paard van Troje had binnengehaald door mijn beslissing. Ik heb hun mening ter kennisgeving aangenomen, en mijn besluit verder niet verdedigd.
De volgende stap was om bijeenkomsten met medewerkers te organiseren, waarin iedereen kon meedenken over een andere, breder gedragen reorganisatie, zonder gedwongen ontslagen. Een groot deel van hen heeft vervolgens aangegeven, op eigen initiatief, minimaal een jaar lang een uur per week loon in te willen leveren. Zo konden we meteen al 25 banen behouden. Ook andere plannen, zoals omzetverhoging door in een kortere tijd meer cliënten te behandelen (kortere opnames in klinieken) en medewerkers bij en om te scholen hebben bijgedragen aan een reorganisatieplan zonder gedwongen ontslagen.
Tips voor het gebruik van het grote mes
- Leiderschap in crisistijd betekent lef tonen en het grote mes doelgericht hanteren, als de situatie daarom vraagt. Bedenk niet alleen zelf, maar ook met de betrokkenen wanneer en hoe je het best kunt snijden.
- Leiderschap bij een verandering of in crisistijd gaat niet alleen over het leidinggeven aan mensen, maar richt zich vooral op gedachten en (heftige) emoties bij mensen, te beginnen bij die van jezelf.
- Leiderschap tonen is niet hetzelfde als hard voor de troepen uitlopen, dat is een grote inschattingsfout.
- Leiderschap wordt krachtiger als je je kwetsbaar opstelt, anderen zullen zich ook kwetsbaarder opstellen, waarmee een veilige, open cultuur wordt versterkt.
- Leiderschap dat het grote mes hanteert, neemt de verantwoordelijkheid voor mislukkingen en prijst anderen voor het succes.
- Leiderschap geeft betekenis aan de verandering en de manier waarop die gaat gebeuren, zodat er steeds meer draagvlak ontstaat. Dat geldt niet alleen voor de planfase, maar juist ook in de uitvoeringsfase. Pas dan heeft leiderschap duurzaam impact.
Door: Gabriël Anthonio
Uit: Het Zwitsers zakmes van de leider
