Neoliberalisme: Kunnen we vooruit naar vroeger? Nee! (Deel 2 van twee longreads)

Om verder te komen moeten de drie grote schuiven (privatisering, liberalisering en deregulering) worden verzet.

Om verder te komen moeten de drie grote schuiven (privatisering, liberalisering en deregulering) worden verzet. De politiek heeft deze nadrukkelijk verzet in de periode 1980-2006. De afgelopen 12 jaar is de overheid, sinds de financiële crisis, al wat voorzichtiger in zijn doen en laten geworden en heeft Nederland volgens de studieboekjes op school een gemengde economische orde: een particuliere sector met marktwerking en een collectieve sector die zich van een budgetmechanisme bedient en die niemand uitsluit. Vertaald naar de werkelijkheid houdt dit in een neoliberale samenleving in dat je kiest voor een zo’n klein mogelijke collectieve sector en voor veel individualiteit en veel persoonlijke verantwoordelijkheid voor zorg, pensioenen, veiligheid (zoals gated communities) et cetera.

In een ordoliberale samenleving wordt nadrukkelijke meer aan de collectieve sector toevertrouwt. Misschien moet je dat woord ook wel heel letterlijk nemen. Dat wat de inwoners er voor terugkrijgen heeft waarde en men heeft ook niet het gevoel dat iedere cent besteed aan belasting per definitie diefstal is. Ordoliberalisme vergroot juist de individuele onafhankelijkheid, maar draagt ook bij aan de menselijke maat en waardigheid (zie Röpke). Sommige landen hebben op basis daarvan al fundamentele keuzes gemaakt: Spanje bijvoorbeeld is nadrukkelijk bezig met het invoeren van een basisinkomen vanaf 1 juni 2020.

Het leefinkomen moet gezinnen in staat stellen waardig te leven en armoede te bestrijden, aldus Iglesias. ‘Daar hoort ook bij dat je af en toe met je kinderen naar de bioscoop kunt.’ Tegelijkertijd is hij ervan overtuigd dat Spanje als geheel profiteert: dit geld komt volgens hem uiteindelijk ten goede aan de consumptie, waardoor de economie sneller herstelt (Volkskrant 30 mei 2020). Noot: Pablo Manuel Iglesias Turrión (1978), beter bekend als Pablo Iglesias, is een Spaanse politicoloog, tv-presentator en politicus. Iglesias is medeoprichter en secretaris-generaal van de politieke beweging Podemos. Namens die beweging zit hij ook in het Europees Parlement.

Daarbij speelt bij het ordeliberalisme solidariteit een belangrijke rol. Verzekeringen (o.a. broodfondsen) zijn er om elkaar te helpen als je pech hebt, niet om financiële meerwaarde te creëren voor een anonieme aandeelhouder. Ook wel een belangrijk puntje om in de gaten te houden. Kijk voor de zekerheid even naar de film Sicko (van Michael Moore). Een film uit 2007 die vriend en vijand overtuigde.

Wat zou rol overheid moeten zijn?

Hoe kunnen we al deze soms tegenstrijdige ideeën en ontwikkelingen een plaats geven binnen het model dat wij voor ogen hebben? Om vat op deze vraag te krijgen willen we eerst kijken wat de bedoeling en rol van de overheid precies zou moeten zijn. In een ordoliberaal, Rijnlands land dient de overheid de burger te beschermen tegen de eigen staat (geen collectivisme) en tegen een overdreven marktwerking (laissez-faire kapitalisme). Hierbij is de ‘de menselijke maat’, en niet het idee van maximale individuele vrijheid uitgangspunt. Dit geeft al wat richting: je wilt niet te veel overlaten, maar ook niet te weinig aan de markt overlaten. Uit de schoolboekjes (zie o.a. studeersnel.nl) weten we dat overheid nog een paar zaken moet zien te regelen, namelijk:

• Het bevorderen van een duurzame economische groei (niet op orde, denk aan de stikstof discussie en de Urgenda-uitspraak)
• Het bereiken van een stabiel prijsniveau
• Het bereiken van volledige werkgelegenheid
• Het bereiken van een evenwichtige inkomensverdeling
• Het bereiken van een evenwichtige betalingsbalans.

Duidelijk is dat er nog een aantal uitdagingen liggen. Met het bovenstaande in het achterhoofd is de vraag waar we naar toe moeten. We hebben het volgende voor ogen:

• Het bedrijfsleven (private sector) moet weer in evenwicht/balans komen met zijn omgeving (zie de biologische landbouw): lees richting duurzame economische groei;
• De gekozen oplossingen door de overheid moeten voldoen aan de menselijke maat/ – waardigheid en niet aan nog meer individualiteit en al helemaal niet aan financieel rendement. Laten we reëel zijn of het gaat niet alleen om onderaan de streep. Dat betekent; voldoen beslissingen ook minimaal aan de menselijke maat en -waardigheid! Daar zijn we niet zo goed in. In februari 2020 werd nog door dezelfde overheid een onderzoek aangekondigd naar het verlies van de menselijk maat bij haar uitvoeringsorganen;
• De publieke sector moet terug naar de core-business: het bewaken van de autonomie van het individu (menselijke maat/waardigheid) zodat deze niet verpletterd worden door één van de isme’s. Daarom is het fijn dat Het Rijnland Model geen isme is. Dat helpt: Rijnlands laat juist ruimte, maar geeft wel richting.

Scenario’s

Op basis van de bovenstaande uitgangspunten hebben we een aantal scenario’s geschetst die passen bij het verleden maar in de toekomst relevant zijn. De scenario’s zijn opgebouwd langs twee assen, te weten:

• De as: marktwerking versus de rol overheid
• De as: organisatie en individu versus gemeenschap en de menselijke maat.

Via deze assen ontstaan vervolgens scenario’s die we zullen toelichten, nadat we bij een aantal centrale thema’s hebben stilgestaan, te weten:

• Marktwerking
• Gemeenschapszin en op het niveau waarop men zich met de gemeenschap identificeert
• De wijze waarop men tegen de economie aankijkt: wil men welvaart of ook welzijn?

Marktwerking

Centraal thema is natuurlijk de vraag naar de mate waarin zaken wel of niet kunnen worden overgelaten aan de markt? Opmerkelijk genoeg bestaat binnen de politiek een brede consensus dat je daar erg ver in kunt gaan. Onze Haagse politiek is derhalve doordrenkt geraakt van het neoliberalisme, wat verklaart waarom zoveel burgers ontevreden zijn over de politiek in brede zin: zij maken in de dagelijkse praktijk mee wat politiek abstract makkelijk verkoopt als marktwerking in bijvoorbeeld de zorg. De hele publieke sector zucht onder het neoliberalisme, wat in Nederland een bijzondere variant heeft: het is namelijk niet een vrije markt zonder regels maar een vrije markt met regels, heel veel regels, een combinatie van ‘the worst of both world’. Diep in hun hart willen mensen weer terug naar herkenbaar onderwijs (de beste school moet de school om de hoek zijn) en een zorg zonder targets (ieder ziekenhuis moet aan de maat zijn), en ver weg van bureaucratie en een verknipt soort marktwerking (zoals aanbesteden in het sociaal domein) waarvan iedereen weet dat het niet productief is. Het werkt niet goed werkt door de schotten, de partijen die elkaar concurreren en het kost extra geld. Dit schuifje staat bij de politiek aan de ene kant (veel markt) en bij de burger aan de andere kant (minder markt).

Gemeenschapszin

Burgers zijn heel erg collectief (solidair) ingesteld: in Europa denkt men in gemeenschappen, niet in individuen. In de woorden van Tönnies hechten wij aan de Gemeinschaft – een groep mensen die elkaar ondersteunt en helpt- en niet aan de Gesellschaft – een groep mensen die op basis van contracten dit voor dat eisen. En bij een Gemeinschaft hoort een overheid die de zwakkeren beschermt en via allerlei wetten bepaalde sectoren als zorg- en sociale kosten collectiveert. Met andere woorden: zorgt voor een vangnet op allerlei terreinen. De burgers denken en handelen erg collectief terwijl de politiek er geen probleem mee heeft dat een grote groep burgers buiten allerlei sociale systemen valt: zie de zzp’ers. Voor hen zijn zzp’ers een van de ultieme symptomen van een vrije markt: het individu gelooft in zichzelf en begeeft zich in concurrentie op de markt. Het risico van ondernemerschap wordt verplaatst naar de ZZP’ers, uitzendbureaus en payroll-bedrijven. De meerderheid van de burgers denkt hier geheel anders over en kiest juist wel voor de gemeenschap, de collectiviteit.

Binnen collectiviteit hoort ook een stevig sociaal stelsel met daarin bijvoorbeeld een basisinkomen (of zoals de Spanjaarden het noemen een minimaal leefinkomen). Een basisinkomen komt bij uitstek tegemoet aan de menselijk maat. Op straat hoort immers niemand te leven, het past ook niet bij ons klimaat, kan niet tijdens een pandemie en is niet menswaardig. Je voelt immers meteen de onrechtvaardigheid als je in Amerika op straat loopt en de daklozen daar ziet. En niet onbelangrijk, de gemeenschap eist ook realistische belastingen om dat wat gemeenschappelijk is, de collectiviteit te kunnen betalen. We willen best betalen aan de overheid, maar lever dan ook kwaliteit. Hier staat de politiek aan de ene kant en de burger aan de andere kant.

Niveau van gemeenschapszin

De vraag is op welk niveau wenst men gemeenschapszin, op welk niveau ziet men zich als onderdeel van een Gemeinschaft? Burgers zullen in de meeste gevallen de stad of de regio als Gemeinschaft zien, en Nederland omdat daar een deel van de identiteit ligt. Waar men weinig tot geen gevoel bij heeft zijn Europa en de wereld: een Europese Economische Gemeenschap (daar is het woord), ziet men wel zitten, maar een Unie is een brug te ver. Voor zover men zich een vaag beeld kan vormen van een Gemeinschaft op Europees niveau die meer is dan de EEG, verdwijnt deze als sneeuw voor de zon zodra er zich tegenstellingen voordoen. Men zoekt elkaar niet op, maar zal elkaar vooral mijden. De burgers beschouwen de rest van de wereld echt niet als een ‘global village’, een Gemeinschaft op mondiaal niveau, meer een plek waar je op vakantie kunt gaan, meer niet. Hier staat de politiek (globalisering) aan de ene kant en de burger aan de andere kant (lokalisering).

Welvaart of welzijn

Dit is eigenlijk de vraag naar meer geld of meer welzijn. Het is ook de vraag of je je geld wil delen met anderen. De burgers zullen vooral kiezen voor een wereld waarin rijkdom eerlijk wordt verdeeld. We weten uit ervaring dat als de verschillen tussen rijk en arm te groot worden een revolutie dreigt. En we weten duidelijk wat wel en niet eerlijk is: als je eerlijk je geld verdient heb je er recht op, als je bedrijven uitnut als aandeelhouder heb je er eenvoudigweg geen recht op. Ludwig Erhard (1897-1977) zei het treffend als volgt: ‘Het is duidelijk: de vrije markt kan pas goed werken als allen in het succes delen’. Hierin heeft de overheid een belangrijke rol want het gaat om herverdelingsvraagstukken. Als Rutte als echte liberaal dus verklaart ‘dat hij voelt dat de dividendbelasting moet worden afgeschaft’ raakt hij de gemiddelde burger recht in zijn hart en wordt hij een Fremdkörper in onze samenleving. Ook hier staat de politiek aan de ene kant en de burger aan de andere kant.

De vervreemde politiek

Alles op een rij zettend kunnen we niets anders concluderen dan dat politiek van de burger vervreemd is. Burgers zijn als collectief meer Rijnlands (Ordoliberaal) dan de door haar gekozen regering, waarbij sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw vooral het CDA en PvdA het ‘links’ hebben laten liggen en zich vol overgave hebben gestort op het neoliberale gedachtengoed. De stemmers hebben dat in ieder geval tot op de dag van vandaag wel in de gaten gehad. Medemenselijkheid en het opkomen voor dier en milieu zijn niet de sterkste punten geweest; economische groei des te meer, waarbij de afgelopen decennia het reëel besteedbaar inkomen niet is toegenomen en op peil is gebleven doordat vrouwen meer zijn gaan werken. De politiek hechtte te veel aan het pluche, heeft haar eigen uitgangspunten verloochend en heeft te makkelijk meebewogen met de tijdgeest. Maar achteraf is het altijd makkelijk oordelen, vandaar dat we nu keuzes voor de toekomst presenteren, zodat men later niet kan zeggen ‘het niet geweten te hebben’.

De wereld in vier scenario’s

Ons boek Nieuw Europees Organiseren (NEO) gebruikte de filmtrilogie als metafoor. Deze trilogie is in 2001 uitgebreid met een documentaire: The Matrix Revisited. Op basis van dit geheel hebben we  vier scenario’s gemaakt:

1. The Matrix (het Neoliberalisme 1979 – 2008)
2. The Matrix Reloaded (de financiële crises van 2008 werd ondervangen met een upgrade)
3. The Matrix Revisited (de pleisters tijdens de Lock down in 2020), we praten wereldwijd over 15.000 miljard dollar
4. The Matrix Revolutions (ingrijpende reparaties aan ons huidig kapitalisme)

Juist omdat de opvattingen over markt, collectiviteit en welvaart/welzijn zo breed worden gedragen is het logisch om deze opvattingen ook richting politiek duidelijk te maken: zij hebben zich immers vervreemd van de burger. Voor wat voor politieke keuzes staat de politiek? In principe kan de politiek maar natuurlijk ook de burgers kiezen uit vier scenario’s, langs twee assen: het neoliberalisme versus het ordoliberalisme en de combinatie individualisme/organisatie versus menselijke maat/Gemeinschaft.

In werkelijkheid komen ze alle vier de scenario’s tegelijk voor in het hier & nu. We proberen de boel wat uit elkaar te trekken zodat we beter richting kunnen houden. Papier is wel geduldig.

Inhoudelijk

We lopen de vier scenario’s inhoudelijk langs:

1. The Matrix (neoliberalisme): Even kort door de bocht: Minder overheid, meer vrije markt: minder belastingen, meer vrijheden om de wereldmarkt op te kunnen, fabrieken verplaatsen naar lage lonen landen, makkelijker in NL personeel kunnen ontslaan, meer flexibele krachten, strenger toezicht op uitkeringen, werkelozen achter de broek zitten, minder consumentenbescherming, eigen verantwoording, Nederland als belasting paradijs voor hoofdkantoren, toezicht op banken mondjes maat, lonen onder druk houden wat dat bevordert de concurrentiepositie, etc. etc. We privatiseren wat we ook maar enigszins privatiseren kunnen: marktwerking is echt waar, de oplossing voor ieder probleem! Het belang van organisaties groeit en ze worden in geval van crisis eerder geholpen dan ‘echte mensen’. Als puntje bij paaltje komt en we zeggen eerlijk wat we echt vinden, dan blijkt hebzucht en individualiteit een deugd te zijn.;

• The Matrix Reloaded (de upgrade van het neoliberalisme): Natuurlijk gaat er wel eens wat mis bij marktwerking, pragmatisme is onderdeel van het geloof Neoliberalisme (visie maakt immers blind). Voor ieder probleem is een oplossing: meer marktwerking, maar wel met strenger toezicht. Geld is een belangrijk disciplineringsmiddel. Eigenlijk doen we het daarom. Waarom denk je dat al die bonussen er zijn voor een CEO. Hij/zij moet natuurlijk niet op andere gedachten durven komen …… De globalisering is onvermijdelijke en voorkomt dat we echt ruzie met andere mogendheden kijken. Lastig puntje zijn de aardbevingen in Groningen, er zijn miljarden uit de bodem gehaald. Onder Wiebes (VVD) werden in totaal in het eerste kwartaal van 2020 maar liefst 11 (zegge en schrijve elf) woningen in Groningen aardbevingsbestendig gemaakt. Grote delen van het sociaal domein en de zorg werden overgedragen aan de markt door Van Rijn (PvdA) in 2014, die ook de vrijeartsenkeuze wilde afschaffen, zodat zorgverzekeraars volledige macht zouden krijgen over de zorgverleners. Hiermee zou het bedrijfsleven grote delen van de zorg in haar greep krijgen. Uiteindelijk werd de ontslagbeschermingswet (door de Duitsers in 1944 ingevoerd) door Ascher (PvdA) buiten werking gesteld om de arbeidsmarkt flexibeler te maken, waardoor het aantal zzp’ers zodanig toenam dat zelfs neoliberaal Rutte zei dat dit niet de bedoeling geweest kon zijn geweest.  De Sociale Werkplaatsen werden opgeheven onder Kleinsma (PvdA), waarbij het idee was dat een deel van de mensen terecht kon in het bedrijfsleven. Dat lukte, want met name de particuliere bedrijven voelen zich onderdeel van de lokale en regionale Gemeinschaft en namen hun maatschappelijke verantwoordelijkheid. De overheid haalde natuurlijk niet haar ‘targets’ niet, want deze medewerkers hebben te weinig rendement, een blamage voor Kleinsma. Uit de opsomming van privatiseringen en de politieke kleur van de verantwoordelijke politici wordt duidelijk hoezeer het neoliberalisme van links tot rechts post zich heeft geworteld in de politiek. Er zijn ook steeds meer regels en er is ook steeds meer toezicht gekomen, oftewel een verdieping van de worst of both scenarios: marktwerking met een dicht bos aan regelgeving. Met andere woorden: dit is neoliberalisme dat een weinig over zijn eigen toeren is geraakt, a runaway train. En toen kwam de Coronacrisis die op 12 maart 2020 die de noodrem in werking stelde en kwam de voortdenderende trein van het neoliberalisme piepend tot stilstand.

• Matrix Revisited (coronacrisis): De kentering was al deels gekomen voor de Coronacrisis. Wat zie je gebeuren? De overheid gaat massaal bedrijven en individuen ondersteunen, overigens inclusief de onlogica om bedrijven te steunen, die geen reserves hebben opgebouwd omdat ze al hun geld aan aandeelhouders hebben uitgekeerd. Zelfs in de Verenigde Staten heeft men dat weten te voorkomen. De bonus van een CEO kan zelfs omhoog gaan als hij staatssteun weet te verwerven. De ACM heft het verbod op concurrentie in de zorgsector op, er wordt gesproken over een basisinkomen voor zzp’ers. In feite zijn het allemaal pleisters voor een uit de hand gelopen neoliberalisme. Moeten de salarissen van die mensen in de zorg niet omhoog? Zij halen immers voor ons de kastanjes uit het vuur met gevaar voor eigen leven? In deze tijd van reflectie kunnen we nadenken over een politiek economisch systeem dat wel voldoet aan de wensen van de burgers, we noemen dat de Matrix Revolution.

• Matrix Revolution: is Rijnlands en ordoliberaal georiënteerd. Het kenmerkt zich door het herstel van de publieke zaak en collectiviteit en het uitbannen van het MBA-rendementsdenken in met name in de publieke instellingen. De publieke zaak verdient goed opgeleide medewerkers, wat gestimuleerd kan worden door het introduceren van een beroepsopleiding voor ambtenaren à la de Franse ENA (École nationale d’administration). Marktwerking is op zich prima, maar grote bedrijven moeten worden omgebouwd tot stichtingen met in het bestuur een vertegenwoordiging van medewerkers, eigenaren (lees: aandeelhouders) en de gemeenschappen waartoe ze behoren. In Duitsland kennen bijna alle grote private bedrijven een dergelijke structuur, die zonder problemen kan worden overgenomen in de Nederlandse setting. Daarnaast kunnen zorgverzekeraars worden omgezet naar coöperaties. Zorgverzekeraars bestaan immers bij de gratie van de inleg van hun klanten en dienen deze belangen en niet die van de aandeelhouders als uitgangspunt te nemen. Banken dienen te worden gesplitst in nuts- en zakenbanken, de nutsbanken dienen coöperaties te worden, de ‘guts’ banken mogen met andermans geld speculeren maar dan niet zich melden aan het overheidsloket als het fout gaat. Los daarvan dienen alle geprivatiseerde voorzieningen weer tot publieke voorzieningen met de daarbij horende juridische structuren te worden teruggebracht. Op deze wijze wordt de collectiviteit weer teruggebracht in leefwereld van de burgers.

De Matrix Revolution: Rutte weigert zich in te zetten voor de ‘hub’ Allibaba De huidige regering heeft behoorlijk wat uit de kast gehaald om in de buurt van vliegveld Maastricht een logistiek centrum te krijgen van de Chinese webwinkel Alibaba. We herschreven de krant vanuit het perspectief van Scenario 4 ‘NEOrijnlands’.   Bron: FD, december 2020   Airport Maastricht is al lange tijd in de race om de ‘hub’ te worden van de Chinese webwinkel ‘Alibaba’. Onze minister-president Rutte heeft geweigerd oprichter en CEO Jack Ma te ontvangen in Den Haag. Alibaba wil de wereld veroveren en heeft 6 pakketcentra in gedachten waarvan één in Europa, daarvoor is in totaliteit 16 miljard uitgetrokken. Het oog is daarbij gevallen op Maastricht. In het recente verleden – voor de corona-crisis – heeft Rutte nog wel gesproken met Netflix’ Reed Hastings en Seo Jung-jin, de topman van de Koreaanse farmaceut Celltrion. Beide hebben een vestiging in Amsterdam.   Het Europese logistieke centrum van Alibaba zou kunnen uitgroeien tot zo’n 50 voetbalvelden (380.000 m2). Het grootste Nederlandse distributiecentrum van ons land is momenteel van Zara (155.000 m2). Ook luchthaven Luik is in een beeld. Maastricht is daarom niet blij met het de houding van Rutte gezien het belang van zo’n deal voor de werkgelegenheid. Alibaba maakt niet bekend hoeveel werk het distributiecentrum kan gaan opleveren.   Rutte wilde tegen het FD wel een toelichting geven op zijn besluit, wat op een trendbreuk wijst. ‘We leven nu in het nieuwe normaal. Het gaat hier om een gevecht tussen de twee grootste webwinkels ter wereld. Alibaba wil Amazon van 1ste plek stoten. Een gevecht tussen het Staatskapitalisme en het Neoliberalisme. Een spelletje Monopoly waarbij wij als Europeanen niet mee wil doen. Wij hebben onze les geleerd dit voorjaar en ik zal ook mijn Belgische ambtgenoot daar desgewenst op aanspreken. Men wil met mij ongetwijfeld praten over fiscale voordelen, in braaftaal financiële condities, en dat doen we niet meer. U weet dat ik naast liberaal ook geschiedkundige ben. Het is een eeuwenoude wijsheid, ik dacht van Montaigne, dat we ook op de hoogste stelten nog altijd met onze benen lopen en op de hoogste troon van de wereld nog altijd op onze billen zitten. Ik ben me bewust dat dit inconsistent is ten opzichte van recente verleden. We zijn samen uit de crisis gekomen en we gaan nu samen verder. Het gaat niet langer meer om sec aandeelhoudersbelangen en gaat nu om de stakeholders. Onze planeet is daaraan toe en Limburgers zitten echt niet te wachten op nog meer vliegtuigen. Dit idee is volkomen in strijd met de klimaatdoelstellingen en onverenigbaar met de strijd tegen de klimaatverandering. Bovendien praten we ook nog eens over 1.500 vrachtauto’s per dag extra op ons wegennet. De kwaliteit van de banen is niet hoogwaardig: in de VS zouden ze dit type banen McJobs noemen. Laat Alibaba zich gewoon richten op de Aziatische markt, die is groot genoeg. Het is ook zeker niet persoonlijk bedoeld: als Amazon hier zou komen met hetzelfde idee zou mijn reactie hetzelfde zijn. Bovendien willen de Chinezen hier de 25 ha grond kopen, met alle respect: ons land is niet te koop.   Onze vraag: de werkelijk was precies andersom: hoe denken we hier nu over? Welke Mark Rutte willen we straks terugzien: de Neoliberaal of de Rijnlander?

Overheid dient ergens voor te staan

Maar voor alles dient de overheid ergens voor te staan: De overheid is er om de bevolking te beschermen tegen onrecht, willekeur, doorgeslagen individualisme (hebzucht), oorlogen, pandemieën, hoog water, onbedoelde effecten van beleid en moet de dadendrang van het bedrijfsleven in de juiste banen te leiden. En niet onbelangrijk: De overheid is er zeker niet om primair het bedrijfsleven te faciliteren en zou zich ook niet moeten bedienen van managementmethoden – technieken (MBA-rendementsdenken) die horen bij beursgenoteerde ondernemingen (zoals bijv. aanbestedingen). Het zijn allemaal verschijnselen van een verouderd kapitalisme dat niet kan inspelen op de uitdagingen van de toekomst.

De keuze is aan de politiek, de burger heeft al lang geleden een onweerlegbare keuze gemaakt, het zit immers in ons DNA en onze cultuur. Het is meer de vraag hoe snel de politiek stappen durft te gaan zetten en de bovengenoemde zaken verder wil gaan operationaliseren. Als men geen stappen zet zal de kloof tussen burger en politiek alleen maar groeien, met steeds zwaardere consequenties. Daarbij past een kanttekening, en wel van Einstein, namelijk dat ‘Het denken wat het probleem heeft veroorzaakt kan het probleem niet oplossen’. Scenario 4 moet schuren, anders zou het meer-van-het-zelfde zijn.

Ordoliberalisme, Rijnlands organiseren en Nieuw Europees organiseren

De inleiding op de vorige bladzijden is de context waarbinnen u de nieuwe druk van ‘Nieuw Europees Organiseren: ‘organiseren op basis van vakmanschap, verbinding en vertrouwen’ zou moeten plaatsen.  Het mag duidelijk zijn dat Rijnlands organiseren het best binnen een ordoliberale context tot zijn recht komt. Door vakmanschap, vertrouwen en verbinding centraal te stellen bouw je aan een collectiviteit, een gemeenschap, noodzakelijk om als organisatie succesvol te zijn. Ons boek loopt alle dimensies na waaraan je moet denken als je een organisatie op Rijnlands, Europese leest wil schoeien. De tijd zal leren hoe de context zal veranderen, maar wij gaan ervan uit dat Rijnlands, Europees georganiseerde organisaties een positieve invloed zullen hebben op de ontwikkeling naar een meer toekomstbestendige wereld.  De organisatie moet in balans/evenwicht blijven met zijn omgeving. Vergelijk het met de biologische boerderij, vaak een gemengd bedrijf, die is afgestemd met zijn omgeving.

In het boek zit per ongeluk ook een cadeautje: we hadden het kantoorleven ook uitgewerkt naar een toentertijd het begrip Het Nieuwe Werken (hoofdstuk 15). Met 100.000 views werd dat hoofdstuk in 2010 ‘het artikel van het jaar’ op Managementsite. Met de ervaring van nu (de lockdown), komt die toekomst van het Nieuwe Werken ineens snel dichtbij voor iedereen en is de waarde alleen maar toegenomen.

Lees ook:

• Deel 1 van Neoliberalisme en verder >>>

Door: Jaap Jan Brouwer & Jaap Peters