Professioneel reflecteren in elke organisatie gebeurt het, of zou het op zijn minst moeten gebeuren. Want reflecteren kun je leren. Maar wat is professioneel reflecteren precies?
Professioneel begeleidingswerk
Professioneel begeleidingswerk bestaat niet uit het nauwkeurig afwikkelen van een serie protocollen. Een van de kenmerken van professioneel werken is juist de complexe situatie waarin professionals hun werk verrichten. Die complexiteit hangt samen met het gegeven dat er op meerdere manieren naar een werksituatie gekeken kan worden, en dat er vaak meervoudige mogelijkheden zijn om op die situatie te reageren.
Professioneel werken zien wij als voortdurend kiezen op een reeks van spanningsvelden tegelijk (Van den Boomen, Hoonhout, Merkies, 2004). Wij gaan ervan uit dat wat een professional in een situatie en onder situationele druk doet of laat, door hem(deels) inzichtelijk te maken is vanuit de veronderstelling dat het handelen op basis van professionele keuzes tot stand komt.
Ons uitgangspunt impliceert niet dat het daarbij steeds om volledig bewuste of rationele keuzes gaat. Wel dat de handeling gebaseerd is op een – vaak impliciet blijvende – professionele inschatting van meerduidige betekenis. Een keuze die verbonden is met de intenties van de professional. Anders gezegd: een professional werkt op basis van zijn ‘experiëntiële kennis’ (Norman, 1993).
Professioneel reflecteren helpt bij keuzes
Het gebruik van handelingskennis is te vergelijken met fietsen. Je zit niet onbewust op je fiets: je weet wel degelijk wat je doet, maar je handelen komt voort uit een hele reeks van geïnternaliseerde keuzeprocessen. Zo baseert ook een professional zijn handelen grotendeels op allerlei experiëntieel verworven repertoire, ‘tacit knowledge’ (Polanyi, 1983). Een professional gebruikt zijn knowhow en daarnaast mag je van hem verwachten dat hij ook een verhaal heeft over wat hij aan het doen is of gedaan heeft. Dat hij zijn professionele handelen kan expliciteren en verantwoorden. In zo’n verhaal maakt een professional een overgang van de experiëntiële modus naar een reflectieve modus. En daar helpt professioneel reflecteren bij: in die reflectie kan een professional zijn gemaakte keuzes expliciteren.
Een voorbeeld van ‘ik deed het gewoon’ naar ‘ik deed dit, omdat …’ ‘Ik ben geschrokken van de consequenties die mijn handelen kunnen hebben. Wanneer op zaken/taken die ik mondeling met collega’s had besproken geen acties ondernomen werden, stelde ik bijvoorbeeld naar eigen inzicht zelf een werkinstructie op. Het feit dat ik met deze indirecte communicatiewijze collega’s kan beperken in hun groei, was voor mij een eyeopener en een confrontatie. Ik dacht te handelen met goede intenties, met verduidelijking voor iedereen als insteek, en was mij niet voldoende bewust van de weerslag ervan op collega’s.’
Wat nu te doen?
Elke professional wordt steeds opnieuw geconfronteerd met de vraag ‘wat nu te doen?’ Dinie Haan (1975) formuleerde die professionele opdracht als: ‘je hoeft niet te weten wat je moet doen, je moet het eerder gewoon gaan vinden dat je iedere keer weer opnieuw moet gaan uitzoeken wat je moet doen’. Dat uitzoeken van ‘wat te doen’ ziet Schön (1983) als verkennen van en bekend raken met de complexe situatie. Onderzoeken en veranderen gaan bij hem hand in hand.
Deze aanpak gaat uit van de veronderstelling dat ontwerp en uitvoering wederzijds afhankelijk zijn. In een technologische variant daarentegen wordt aangenomen dat ontwerp en uitvoering op een heel bepaalde manier aan elkaar gekoppeld zijn: eerst een diagnose en dan behandeling.
Een professional vergelijkt een voorliggende situatie intuïtief met eerder meegemaakte praktijksituaties en zal in eerste instantie handelen naar eerder opgedane ervaringen. Dit handelen noemt Schön ‘zien als’ (‘see as …’). Mogelijk is een eerdere aanpak in een vergelijkbare situatie in de huidige situatie bruikbaar. Vanuit zo’n overeenkomst met ‘toen’ doet de professional iets soortgelijks. ‘See as … ’ leidt zo tot ‘do as …’ Soms blijkt dan dat deze aanpak toch niet naar tevredenheid werkt. Er ontstaat een hapering in het handelen: de aanpak heeft toch niet het gewenste en/of verwachte effect. Op zo’n moment is het verstandig even pas op de plaats te maken en je af te vragen wat er nu aan de hand is. Momenten van ‘onverwacht en ongewenst effect’ zijn volgens Schön vaak aanleiding om over te gaan tot ‘reflection in action’ (Schön, 1983, p. 59-69).
Professioneel reflecteren: Samenhang van acties
Kenmerkend voor professioneel werken is dat er een samenhang in de acties van een professional te onderkennen valt. Anders gezegd: een professional doet niet zomaar wat, maar werkt methodisch. Die methode overstijgt het individuele handelen en refereert ook aan een professionele body of knowledge van de professionele gemeenschap. Via opleiding en ervaring heeft zo’n professional zich dergelijk methodisch handelen eigen gemaakt.
Een professional kan achteraf aangeven hoe hij geprobeerd heeft een complexe situatie te verbeteren. Dat verhaal kan hij vertellen met behulp van door de professionele gemeenschap ontwikkelde theorieën, en via reflectie op de manier waarop de methode is vormgegeven in een concrete praktijksituatie.
Het had anders kunnen verlopen
Als we spreken over keuze van handelen binnen een complexe omgeving, bedoelen we dat de handeling ook anders had kunnen verlopen. Wij gaan ervan uit dat een professional op elk moment doet wat hem het beste lijkt, op dat moment. Om het handelen als een voortdurend beslissingsproces te ondersteunen en om samenhang in de achtereenvolgende keuzes te brengen, kan de professional steun vinden bij een systematiek die is gevormd op basis van eigen eerdere praktijkervaringen, opleiding en literatuur. Die systematiek verduidelijkt en rechtvaardigt voor deelnemers ín de handelingssituatie (of achteraf voor anderen) hoe het handelen vorm kreeg. Waarom het op dat moment het beste leek om te doen. Anders had je als professional wel wat anders gedaan.
Professioneel reflecteren kan worden ingezet om dat verhaal expliciet te maken: voor de desbetreffende professional zelf om ervan te leren, maar ook ten behoeve van zijn klanten, die – als dat verhaal ter plekke als ‘reflection in action’ wordt ingezet – de gelegenheid krijgen om als klant mee te sturen.
Bron: Professioneel reflecteren
Door: Marcel Hoonhout, Christa van Luijk, Antoon Duijnker, Annemieke Knuwer, Rinus Merkies
