‘Over 15 jaar eet bijna niemand meer een vette hamburger’

Brancheorganisaties, vakbonden, politieke partijen, maar ook veel bedrijven. Het zijn volgens hoogleraar transitiekunde Jan Rotmans allemaal mastodonten van een oude maatschappij. Niet wendbaar en gaan uit van collectivisme terwijl het individu inmiddels domineert. Tijd voor transitie, maar eerst komt de chaos. Rotmans: ‘We zitten in een kantelfase. De wereld gaat radicaal veranderen. De truc is om er op tijd bij te zijn. Veranderingen lijken soms traag te gaan, maar ze zijn er eerder dan je denkt.’ Over nog meer gele hesjes en dilemma-management.

We zitten tussen twee tijdperken in, doceert Rotmans. Tussen de industriële revolutie en de duurzame digitale wereld in. ‘Het collectief is niet langer dominant, maar het individu. Alles wordt maatwerk. Onderwijs met een eigen leerroute, individuele zorgpaden. Ik heb het vakbonden uitgelegd, maar ze snappen het niet. Ze teren op collectiviteit die er niet meer is. Vijftien jaar geleden waren ze boos op me als ik dat zei, nu geïrriteerd. Ze verliezen jaarlijks tienduizenden leden maar hebben niet het vermogen om zichzelf opnieuw uit te vinden.’ En toch zal het moeten, want de transitie is aanstaande. Maar pin Rotmans niet vast op een datum dat alles kantelt. ‘Het is een sluimerend proces.’ Maar dat een nieuw tijdperk aanstaande is, staat voor Rotmans vast. Signalen te over. ‘Een Zweeds meisje van 16 houdt Brussel in de greep als “klimaatspijbelaar”. Twee leraren zetten het onderwijsprobleem op de kaart via social media. Daar is geen vakbond meer voor nodig.’ Disruptie is aanstaande, en zo vaak maken we zo’n fase niet mee, stelt Rotmans. ‘De laatste keer was de industriële revolutie.’ Maar het is lastig om exact een kantelpunt vast te stellen. Wat wel zeker is volgens Rotmans is dat een nieuwe fase altijd gepaard gaat met chaos. ‘Kijk naar de gele hesjes. De bevolking mort. Politiek en instituten verliezen macht. Leiderschap ontbreekt. CEO’s staan ter discussie; neem de dividendbelasting en Unilever. Kantelperiodes gaan altijd gepaard met toenemend verzet. Dat zie je nu overal.’

Golden quarter en slagveld

Maar komt die kanteling er echt? Is de maatschappij wel zo disruptief als we denken? Sommige wetenschappers zeggen dat het wel meevalt met al die veranderingen. De echte veranderingen zaten volgens Michael Hanlon in het golden quarter; de 25 jaar na WO II. Toen werden bijvoorbeeld straalvliegtuigen en het internet uitgevonden. Nu dobberen we een beetje door op die ontwikkelingen. Australië is ondanks alle beloftes volgens Hanlon nog altijd niet in vijf uur te bereiken vanuit Europa. Rotmans kent de theorieën: ‘De impact van de digitalisering valt inderdaad nog tegen. Net zoals de arbeidsproductiviteit. Maar voor transities heb je soms decennia nodig. Robotisering, blockchain, 3D-printers…. Ik heb geen glazen bol, maar als je goed om je heen kijkt, zie je de veranderingen op je afkomen.’

Het is een kwestie van tijd volgens Rotmans en je moet je niet laten verrassen maar er op tijd bij zijn. Rotmans heeft wel een paar doembeelden in petto. ‘Over vijftien jaar is het administratieve vak (accountant, boekhouder) echt weg. Die mensen hebben we elders nodig; in de zorg, duurzaamheid.’ Energiebedrijven zijn ook aan het einde van hun life cycle, stelt Rotmans. ‘Ze doen alles om klanten van elkaar af te jatten en dat is een veeg teken. Ze zijn technisch failliet. Duurzame elektriciteit is de toekomst.’ Automobielbedrijven? Volgens Rotmans wordt het een slagveld. ‘Er zullen een paar oude automobielbedrijven meekunnen. Die veranderen op tijd. Maar er komen nieuwe spelers die de oude partijen uit de markt gaan drukken. Wie zullen overleven? De bedrijven die wendbaar zijn.’ Goed voorbeeld vindt hij DSM. ‘DSM slaagt erin om elke vijftien een nieuwe strategie uit te zetten die werkt. Philips doet dat ook goed.’ Een kwestie van goed leiderschap in combinatie met de juiste DNA in een organisatie meent Rotmans. ‘Shell daarentegen staat weer stil.’ Zelf adviseert hij het Havenbedrijf Rotterdam. Mooi voorbeeld. Rotmans, noemt het dilemma-management: ‘De Rotterdamse haven draait nu op olie, gas en containers. Maar we gaan naar duurzame energie (zonder olie en gas-red.). En we gaan ook naar een circulaire economie. Waarom moet ik dan al die goederen nog in containers vervoeren? Op termijn is het niet massa-x-volume meer. Rotterdam zal naar een totaal nieuw concept moeten, een concept waarin het toegevoegde waarde aan een product gaat leveren. Dat is een megatransitie. Zelfde geldt voor een bedrijf in installatietechniek dat ik adviseer. Wat gaan we met de CV-ketels doen?’

Hamburgers

Maar ja, als het duister is wanneer het echte kantelpunt daar is, hoe bereid je je dan voor op de toekomst als bedrijf? Rotmans geeft een paar tips. Zorg voor weinig overhead. Wees een lerende organisatie waarin je kennis vastlegt. Wees multidisciplinair, probeer klanten echt te begrijpen en heb vertrouwen. En dus: wees wendbaar en voorbereid. Rotmans: ‘Als je goed om je heen kijkt, weet je gewoon dat over vijftien jaar mensen geen vette hamburgers meer eten. Dat we niet dagelijks vlees eten, maar vleesvervangers of kweekburgers. De wereld wordt radicaal anders. Het is geen tijdperk van verandering, maar verandering van een tijdperk. En de echte verandering komt niet uit instituten of bedrijven, maar uit mensen. Je ziet dat er nu een crisis dreigt. We vechten om brandstof en grondstof. We zijn gele hesjes. Aardbevingen in Groningen zorgen ervoor dat er versnelling in de energietransitie is. Voor dat er een kanteling is, is er eerst chaos.’ De wereld verandert echt, meent Rotmans. ‘Doe niet alsof het meevalt. Bedrijven en instanties moeten er serieus op in gaan spelen. Veranderingen lijken soms traag te gaan maar ze zijn er ook weer eerder dan je denkt. Grijp ook vooral nieuwe kansen die techniek biedt.’  Collegereeks Business Innovatie Over hoe organisaties zich kunnen voorbereiden op de transitie en wat er eigenlijk gaande is, vertelt Rotmans tijdens de collegereeks Business Innovatie. Rotmans: ‘Waarom je daar heen moet? Je krijgt spijt als je niet gaat. Je krijgt een verhaal dat je nog nooit eerder hebt gehoord. Een verhaal waar veel mensen na afloop uren wakker van gaan liggen. Een dag naar deze leergang gaan, kan je strategie van het bedrijf radicaal veranderen.’ Net zoals de wereld radicaal gaat veranderen. Door: Ronald Buitenhuis