Systeem en gedrag zijn als kip en ei

Het systeem of het gedrag, ze veroorzaken elkaar, maar waar zit het begin? Het is een beetje het klassieke ‘kip- of ei-probleem’.

Jaap van ’t Hek reageert op de laatste blog van Leike van Oss op de site Onderweg. Verander je het systeem, de kip of begin je bij het gedrag van het individu, het ei? Zo werkt het. Herhaald gedrag leidt tot gewoonten en handelingspatronen. Die zijn daardoor voorspelbaar. Anderen kunnen hun gedrag hier vervolgens op afstemmen. Gevolg: nog meer herhaald gedrag. En voor je het weet, heb je een systemisch patroon te pakken. Dat patroon raakt verankerd in alle structurele zaken waarin we onze gewoonten vastleggen: agenda’s, software, parkeergarages, de aanvangstijd van het journaal of organisatiecultuur.

Systeem en gedrag lokken elkaar uit

En al die structurele zaken richten op hun beurt weer gedrag. Daarom kun je alleen dinsdag om twee uur afspreken vanwege de agenda van de ander, daarom moet je je belastingaangifte voortaan online doen en daarom probeer je je eten om acht uur op te hebben, zodat je het journaal kunt zien. Systeem en gedrag lokken elkaar uit en zijn elkaars voorwaarde.

Autonoom en onafhankelijk

Je hebt natuurlijk gelijk als je zegt dat het eigenlijk een zwaktebod is om steeds het systeem de schuld geven, zoals veel mensen doen. Hoeveel kan er immers binnen de bestaande marges? Maar het geloof in het individu die alle maatschappelijke logica aan zijn laars lapt, is volgens mij – hoe romantisch ook – niet zo realistisch. Het is mooi voor de Amerikaanse droom en een enkele Ghandi of Mandela. Maar zó autonoom en onafhankelijk zijn, dat is voor velen van ons beslist onmogelijk. Hoezeer de positiviteitsgoeroes ons ook willen doen geloven dat we dat dan niet genoeg willen.

Je willetje krimpt tot een frummeltje

Als je een PGB nodig hebt of een werkende mobiele telefoon, of je bent een bejaarde autistische man, dan kun je maar beter handig zijn en je weg vinden in dat systeem. Als het mis gaat, moet je heel slim zijn, vasthoudend als een pitbull of kunnen dreigen met een beroemde neef die alles in de krant zal zetten. Maar heel veel mensen kunnen dat niet of raken uit het veld geslagen. Als je zes keer bot hebt gevangen, worden de zevende keer het zelfvertrouwen en de slagingskans almaar kleiner. Je willetje krimpt tot een machteloos frummeltje. Die bejaarde en autistische oom van jou is met zijn zorgvraag kansloos tegen het anonieme malen van de molens van de grote instituties.

Molens van het systeem

Val jij, of wat je wilt, niet binnen de marges van het systeem, dan ligt Kafka op de loer. Vervreemding, machteloosheid en de ziekte van onze tijd: woede. Het systeem veranderen lijkt al helemaal op de missie van Don Quichot: vechten tegen windmolens. Die molens van het systeem hebben hun eigen noodzakelijke logica van rechtsgelijkheid, transparantie, beperkte budgetten en de keuzemogelijkheden op het formulier. Als iets het systeem ontregelt, is het wel het precedent! Kip en ei bieden dus zo te zien allebei geen oplossing. Het één leidt tot het ander tot het één.

Waar is de haan?

Wat ik altijd zo gek heb gevonden aan het kip-of ei-probleem is dat de haan geheel buiten beeld wordt gehouden. Want zonder de haan wordt het ei nooit een nieuwe kip. De kip en dus ook het ei zijn evolutionair kansloos zonder de haan. Is het niet wonderlijk dat daar steeds aan voorbij wordt gegaan? En dan nu de persoonlijke vraag: vind je het goed dat ik je met een haan vergelijk? Met de derde die de vastgelopen situatie loswrikt? Interessant is namelijk wat jij deed. Vasthoudend blijven bellen, mailen, schrijven. Geduldig argumenteren, aardig blijven en pas in woede uitbarsten nadat je de telefoon hebt opgehangen en niemand je meer kan horen. Via via aan een goede geriater komen, haar bereid vinden ook een stapje buiten de gebaande paden te maken. Zo maak je al wrikkend toch ruimte voor je oom. Zo wring je als derde partij iets tussen je machteloze oom en het blinde systeem.

Hele kleine stapjes

Misschien is het wel zo dat een enkeling van die mensen die jij in beweging probeerde te krijgen en die geen ruimte zagen, nu ook beter snappen waar die ruimte zit. Waardoor ze het systeem op een minimaal punt oprekken, menselijker en toepasbaarder maken. En als nu maar genoeg mensen dat met dat grote systeem doen, verandert dat in hele kleine stapjes toch van karakter. Door Jaap van ’t Hek, auteur van onder meer Onderweg en Onomkeerbaar.