De woorden ‘systeem’ en ‘systemisch’ zijn in organisaties heel gewoon geworden, maar wanneer gebruik je welk woord? Als we spreken over de organisatie of een team als een systeem, betekent dat dat we kijken vanuit het geheel. Als we spreken over systemisch, dan betekent dat dat we kijken naar de systeempatronen en –dynamieken in dat grotere geheel.
Verschillende benaderingen
Dat achter het woord systeem een grote wereld met verschillende benaderingen schuilt, is veel minder gemeengoed. En dat terwijl elke benadering zijn eigen systeemdefinitie en eigen aanpakken en methoden kent. Daarmee heeft elke benadering ook zijn eigen toepassingsgebieden, zijn eigen type vraagstukken waarvoor het ingezet kan worden. Op de meeste vraagstukken kun je enkele benaderingen inzetten, waarbij elke benadering zijn eigen kleur aan het vraagstuk geeft en een eigen oplossingsruimte opent. In ons boek Meer dan de som der delen. Systeemdenkers over organiseren en veranderen maken we die benaderingen, en hun overeenkomsten en verschillen zichtbaar.
Alle benaderingen zijn nog steeds actueel, al is het maar omdat sommige organisatievraagstukken van alle tijden zijn. Nog steeds willen we productieprocessen goed inrichten, nog steeds spelen er soms onproductieve dynamieken in groepen en nog steeds helpen causale diagrammen om een dynamisch fenomeen beter te begrijpen. Andere vraagstukken zijn recenter: hoe we zelfsturing en zelforganisatie inrichten bijvoorbeeld, of hoe we met grote transities in de maatschappij om moeten gaan. Voor deze vraagstukken is onder andere de natuurwetenschappelijke benadering interessant. Die benadering omvat de theorieën en inzichten die hun oorsprong hebben in de natuurwetenschappen en waarvan de inzichten zijn vertaald naar organisaties.
Het zelforganiserend systeem beïnvloeden
De theorieën over complex adaptive systems en levende systemen uit de biologie bijvoorbeeld geven ons zicht op het fenomeen zelforganisatie. Zo ontwikkelde Glenda Eoyang het CDE-model voor zelforganisatie. In dat model onderscheidt ze drie condities die de snelheid en richting van een zelforganiserend systeem beïnvloeden:
- containers,
- differences
- exchanges
Containers zijn dat wat het systeem bij elkaar houdt, bijvoorbeeld de fysieke grenzen van een ruimte, charismatische leider, angst voor de toekomst, agenda van een bijeenkomst. Differences zijn de verschillen die de kans op verandering bepalen, bijvoorbeeld de variëteit van achtergronden, belangen en ervaringen van aanwezigen. Exchanges zijn de doorlopende processen, relaties en interacties. Deze drie condities geven inzicht in het zelforganiserende proces.
Uit de natuurkunde komt de complex-dynamische systeemtheorie die ons helpt om maatschappelijke transities zoals de energietransitie en de ontwikkeling van een meer duurzame maatschappij te begrijpen en beïnvloeden. Zoals Jan Rotmans verklaarde: we zitten niet in een tijdperk van verandering maar in een verandering van tijdperk. Vaak wordt dat weergegeven met de dubbele S curve – die weerspiegelt dat elk systeem opkomt, een tijdlang stabiel groeit maar ook weer in een verval fase terecht komt waar dan weer een nieuw systeem uit kan voortkomen.
Wereld niet meer te redden
Een van de systeemdenkers die al vroeg de inzichten uit de natuurwetenschappelijke systeemtheorieën verbond met het werken in organisaties en leiderschap is Margaret Wheatley. In eerste instantie was zij erg enthousiast en zeer hoopvol dat deze nieuwe inzichten, die zij tegenover het Newtoniaans denken zette, ons zouden kunnen helpen om een betere wereld te scheppen. Dat heeft ze nu losgelaten. Zij is ervan overtuigd dat de wereld zoals die nu bestaat eigenlijk niet meer te redden is. Maar – zo stelt ze – we kunnen wel een vruchtbare basis creëren voor wat er daarna zal gaan ontstaan. Daartoe moeten we ons, daar waar we zijn, vanuit compassie en inzicht, op basis van fatsoen en respect, verbinden met de mensen om ons heen. Zij verbindt de natuurlijkwetenschappelijke theorieën met boeddhisme en mindfulness en gaat terug aar de basis van elk levend systeem – de onderliggende waarden waar het uit voortkomt.
Met bovenstaande maken we zichtbaar hoe de natuurwetenschappelijke benaderingen lessen te bieden hebben voor onze actuele vraagstukken. Maar dat wil niet zeggen dat dit de enige of meest actuele benadering is. Integendeel. De andere negen benaderingen uit ons boek zijn net zo actueel en bruikbaar. Daarom, ben je nieuwsgierig geworden naar bovenstaande theorieën of wil je meer weten over die andere benaderingen, dan hebben we een aantal suggesties:
- Ons boek komt half april uit: Meer dan de som der delen. Systeemdenkers over organiseren en veranderen door Brechtje Kessener en Leike van Oss
- Twee maal per jaar organiseren we de Sioo Studieweek Systemen waar in 5 dagen alle benaderingen leert kennen.
